آشنایی با قالی باصری و طرح های پرکاربرد

مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی

قالی عشایر باصری

همه چیز درباره قالی باصری 

قالی چیست؟

قالی نوعی زیرانداز بافته شده از الیاف پنه، پشم یا ابریشم است؛ از قالی معمولا به عنوان زیر انداز و برای پوشش زمین استفاده می کنند اما چون از طرح و نقش های بسیار زیبا استفاده می شود جنبه تزئینی هم دارد. قالی فرش پرزداری است که با نخ و رنگ های مختلف بافته می شود و گمان می رود ریشه نام آن کلمه ترکی قالین باشد.

انوع مختلفی از قالی در ایران وجود دارد که یکی از بخش های اصلی صنایع دستی را شامل می شود. ایلات خمسه که شامل سه ایل ترک زبان به نام های بهارلو، اینانلو و نفر؛ یک ایل عرب به نام خمسه و ایلی فارس زبان به نام باصری در بافندگی ایران نقش دارند که در این مقاله به بررسی قالی های باصری می پردازیم.

درباره قالی باصری

عشایر تا حد امکان خود کفا هستند و به همین دلیل صنایع دستی میان ایل های ایرانی رایج است. قالی باصری نیز از جمله صنایع دستی است که شهرت جهانی دارد و وجود قالی باف های بسیار در منطقه، قالی فارس به عنوان میراث فرهنگی و معنی بشر در سازمان یونسکو ثبت شده است. طایفه های مختلفی در ایل باصری وجود دارد که طایفه «کلمبه‌ای» و «جوچین» مهارت خاصی در فرش دست بافت دارند و طایفه «ایلخاص» گلیم های زیبا و با کیفیتی تولید می کنند.

قالی باصری معمولا در اندازه کوچک (قالیچه) بافته می شود

از جمله ویژگی های قالی باصری می تواند به اندازه آن اشاره کرد چرا که قالی های بافته شده در این ایل معمولا کوچک هستند و بافت قالی بزرگ در آن رایج نیست. در اغلب مواقع گلیم های بافته شده برای کف ننوی نوزادان، سجاده و... مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر ایل باصری گبه و قالی های بافته شده توسط ایل های دیگر نیز در سطح ایران و جهان مشهور بوده و به دلیل اصالت نقش ها، رنگ های زیبا و کیفیت عالی تقاضای زیادی دارند.

استفاده از رنگ ها در قالی بافی ایل باصری کاملا سلیقه ای بوده اما بافندگان رنگ های شاد طبیعت را همانند لباس های رنگارنگ زنان ایل و... مورد استفاده قرار می گیرند. گلیم های اصیل در ایل باقری از پشم خالص و جاجیم ها از نخ های رنگی و ظریف پشمی یا پنه ای بافته می شوند و معمولا بافندگان زنانی هستند که علاوه بر خانه داری و رسیدگی به امورات مختلف زندگی، با ساخت صنایع دستی لوازم مورد نیاز خودشان را هم تامین می کنند. 

منابع اولیه عشایر پشم گوسفندانی است که در نیمه دوم سال می چینند و پس از رنگ کردن برای بافت جاجیم، گلیم یا قالی استفاده می شوند. دار مورد استفاده آنها نیز افقی است چرا که به راحتی می توان آن را با بستن پشت حیوانات جا به جا کرد. همچنین استفاده از نقشه در میان عشایر رایج نیست و بافندگان با نقشه های ذهنی که از نسل های گذشته به آنها انتقال یافته است استفاده می کنند. این نقشه های ذهنی، طرح های مشترکی دارند و در گذر زمان، توسط بافنده ها تغییراتی جزئی در چهار چوب کلی طرح به وجود آمده است.

هنر و صنعت بافندگی فارس در ابتدا، هنر عشایر و در مرحله دوم هنر روستایی است اما وابستگی زیادی به عشایر دارد. عشایر فارس بیشتر از دیگر ایل ها به این هنر مشغول هستند و در ابتدا از آن تنها برای مصرف خود استفاده می کردند. این امر باعث بی اهمیت بودن نسبت به بازار و نوسانات آن می شد؛ علاوه بر این بافندگان به طور مستقل کار می کنند و قالی بافی در ایل باصری به صورت سفر تا صد توسط بانوان انجام می شود.

مواد اولیه آنها و تجهیزات مورد نیاز توسط خودشان تهیه می شود و باعث افزایش کیفیت هرچه تمام تر محصول نهایی می شود. همچنین از آنجایی که قالی ها جنبه تزئینی هم دارند طرح های زیبایی برای آن استفاده می کنند که محبوبیت آن را بیشتر می کند.

استفاده از نقشه ذهنی برای قالی بافی توسط بافندگان عشایر و ایل باصری باعث می شود طرح های اصیل پیشین بازآفرینی شود اما این تکرار بدون تشابه کامل دو اثر به یکدیگر اتفاق می افتد که تنوع طرح ها را به طور چشمگیری افزایش می دهد.

از جمله طرح های پر کاربرد در قالی باصری

جالب است بدانید در این ایل حتی بافندگان تازه کار نیز از نقشه استفاده نمی کنند و به جای آن از سرمشق هایی کمک می گیرند که «حور» نام دارد و بافندگان به این سرمشق ها که نقش و نگاره های اصلی روی آن بافته شده است دستور می گویند. انتخاب رنگ های قالی کاملا سلیقه ای و به خواست بافنده بستگی دارد.

اکثر قالی های ایلات خمسه کار ایل باصری و عرب است و قالیچه های این دو ایل طرح های متنوعی دارد. جنس آنها سراسر پشمی و فارسی باف هستند.

نقش های مورد استفاده در ایل باصری

همانطور که متوجه شدید نقش های اصیل و قدیمی ای وجود دارند که نسل به نسل توسط بافندگان از گذشته به امروز منتقل شده است. برخی از مهم ترین نقش هایی که در ایل باصری مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از:

• خورجین های ترنج دار

خورجین های ترنج دار در قالی بافی ایل باصری

یکی از پرکاربردترین طرح هاست که در واقع از چند شکل هندسی تشکیل شده است و شکل کلی آن ممکن است به شکل یک مربع کامل یا ناتمام (سه چهارم مربع) باشد. البته این طرح در منطقه روستایی، عشایری و ایل های فارس، ترک و لر مورد استفاده قرار می گیرد و نمی توان جایگاه اصلی آن را بدون خواندن شناسنامه یا شناخت بافنده به یک ایل ارتباط داد و ایل باصری یکی از تولید کنندگان این طرح باستانی جالب می باشند.

• طرح و نگاره های مرغی

یکی دیگر از محبوب ترین طرح های مورد استفاده در ایل باصری نقش های اصیل مرغ مانند است.

طرح و نگاره مرغی در ایل باصری

حداقل پنج طرح خاص از نگاره های مرغی در ایل باصری وجود دارد که در سایر نقاط و ایل های فارس دیده نمی شود. این طرح ها شامل مرغی است که دم یا بال و دم آن با سر و گردن مرغی دیگر ترکیب شده است. همچنین طرح یک عقاب با بال های باز نیز وجود دارد که توسط ایل باصری مورد استفاده قرار می گیرد.

کیفیت قالی باصری

همانطور که متوجه شدید قالی های بافته شده توسط عشایر به دلیل فعالیت مستقل و نظارت بر تمامی روند کار، کیفیت مطلوبی دارد اما رنگ های طبیعی که استفاده می شوند چندان مناسب نیستند.

البته امروزه استفاده از رنگ های صنعتی نیز رواج پیدا کرده است که نتیجه بهتری دارد و رنگ های طبیعی تنها در مواردی همچون سبز کبود یا قرمز کیفیت مناسبی دارند. رنگ بنفش نیز از جمله رنگ هایی است که قالی باف های این ایل علاقه زیادی به استفاده از آن دارند اما رنگ آن ممکن است به مرور زمان خاکستری شود پس بهتر است پیش از خرید به این نکته توجه کنید.

گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته