بته جقه چیست و انواع آن کدامند؟
- مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی
بته جقه در هنر ایرانی
تاریخچه بته جقه
خیلی از طراحان و پژوهشگران هنرهای باستانی و آیینی اعتقاد دارند نقش بته جقه از ترکیب تصویری از غنچه گل و درخت سرو به وجود آمده و نمادی از زندگی جاودان در آیین زرتشتی است.
خمیده بودن سر این سرو هم نشان دهنده ایستادگی همراه با فروتنی است. نقش و نگارهایی که با الهام از گلها کشیده میشدند از زمان خاندان ساسانی و پس از آن در سلسله صفوی ایجاد شدند و اصلیترین نقش های منسوجات ایران در دوره قاجار و پهلوی را تشکیل دادند. در این دورهها از نقش بته جقه برای تزئین نشانها و جواهر سلطنتی، تاجها و لباسهای درباری و همینطور منسوجات مورد استفاده عموم مردم استفاده میشد.
اولین مردمان نژاد آریایی، در جنوب آسیا و مکانی به نام فلات ایران در کنار همدیگر شکوفا شدند و در آخر به شباهتهای زبانی، فرهنگی و حتی مذهبی بسیاری با یکدیگر رسیدند. آیین مردم ایران باستان، آیین زرتشت بود. بعضی کارشناسان اعتقاد دارند که آیین زرتشت یکی از نخستین تأثیرات تاریخی در طراحی بته جقه با شکلی از درخت سرو، به عنوان یک نماد مذهبی باستانی زرتشتی بوده است. ولی اولین طرحهای آشکار و روشن از آنچه بته جقه مینامیم را میتوان در طرحهای دوره ساسانیان دید.
بته جقه نماد چیست؟
نقش بته جقه را به شکل های بسیاری شبیه میکنند؛ شکل هایی مثل بادام، درخت سرو، آتش و… و درمورد این که این طرح ماندگار نمادی از کدام ویژگی ها است سخنان بسیاری وجود دارد. افراد زیادی طرح بته جقه را نشانی از سرو ایرانی میدانند، نمادی که در آیین زرتشتی بسیار مهم است.
چشم اندازهای دیگری آن را نشان ایستادگی ایران و ایرانیان در مقابل طوفان های حوادث میدانند و خمیدگی سر این سرو را ناشی از صدماتی که در این طوفانها دیده است میدانند. تعدادی هم اعتقاد دارند طرح بته جقه به جا مانده ای از سروی است که در دوران مزدکیان سمبل آزادگی ایرانیان بوده و بعد از شکست مزدک به قدری خجالت زده شده که سر خود را به پایین انداخته است.
بته جقه از دیدگاه دهخدا، زینتی با شکوه است که از پر پرندگان ساخته شده و آن را بر بالای کلاه پادشاهان ایران قرار می دادند.
انواع بته جقه
الگوی نقش بته جقه برای نقاشی روی پارچه و در قالیبافی، پارچه ترمه و رودوزی مورد استفاده قرار میگیرد. هر یک از طرح های بته جقه نام مخصوصی داشته و در نتیجه برای نقاشی بته جقه احتیاج به یادگیری نام این طرحها هستید. از جمله معروف ترین انواع بته جقه میتوان به بته جقهای، بته خرقهای، بته میری، بته کاجی، بته بادامی،بته افشار، بته شاخ گوزنی، بته جقه قهر و آشتی، طرحهای خام طاووس برای نقاشی و بته هشتپر اشاره کرد.
همان گونه که مطالعه کردید، گوناگونی طرحهای بته جقهای خیلی زیاد است ولی خیلی از ما آنها را فقط بته جقه کاجی میدانیم که در پارچههای ترمه خیلی رایج است. شاید دلیل این کار ساده بودن طرح بته کاج و آسانی تصویر خطوط بته در این نوع نقش باشد. ولی کلا استفاده از انواع بته جقه رنگی برای تهیه پارچههای رنگارنگ و اعیانی از گذشته رایج بوده و حالا هم در طرحهای سنتی آشکار است.
پارچههای ترمه بهعنوان یکی از دوست داشتنی ترین و با ارزش ترین پارچهها و صنایع دستی ایران در خیلی از استانهای کشور بافته میشوند، ولی مهد پارچه ترمه در ایران، شهر یزد است. البته این صنایع دستی در استانهای دیگری مانند اصفهان هم تهیه میشود، ولی ویژه ترین طرحهای بته را میتوانید در بازار سنتی یزد پیدا کنید.
لازم به گفتن است که ترمه اصل خیلی گرانبهاست چون در بافت آن از ابریشم استفاده میشود و بافتها خیلی ظریف هستند.
کاربرد بته جقه چیست؟
در هنرهای گوناگون ایرانی و بسیار از نقش و طرح بته جقه استفاده میشود. این هنرها عبارتاند از:
- انواع دوخت بر روی پارچه: شامل ترمه و سرمه دوزی و…
- زری بافی: استفاده از تار و پودهای ابریشم و گلابتون و بافتن پارچهای بدون هیچ گره
- کاشیکاری: هنر پوشاندن انواع سطح با کاشیهایی که به نقش های اسلیمی از جمله بتهجقه زینت شده اند.
- قالی بافی: استفاده از طرح بتهجقه در ساختار قالیهای معروف ایرانی بسیار کارایی دارد.
- قلمکاری: هنر چاپ باسمهای بر روی پارچه برای تولید انواع سفره قلمکار
و…
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته